Abdulaziz Tantik: Ruhun Mahiyeti, İnsanın İçsel Yolculuğu ve Varoluşun Katmanları

GiriÅŸ: Ruhun Sırrı ve Kavranılmazlığı…

Ä°nsan varlığının en temel ve en gizemli unsuru olan ruh, kaynaklarda sıklıkla ilahi bir sır olarak ele alınmaktadır. Cenab-ı Hakk'ın ruhu gizli tutması, belki de ruhun mahiyetinin insanoÄŸlu tarafından yeryüzü serüveninde tam olarak ihata edilemeyeceÄŸi gerçeÄŸiyle iliÅŸkilidir. Ä°nsanın ruhu anlama ve kavrama ihtimali oldukça zayıftır ve bu durum iki temel noktadan kaynaklanır: ruhun Ä°lahi bir nefes (nefa) olması ve bir sır olarak kabul edilmesi. Bu iki özellik, ruhun aslında özel bir cevher oluÅŸunu ifade eder ve varoluÅŸun izini taşıyan bir özellik kazandırır.

Kâinatın sistematiÄŸi kendi içinde katman - katman olmasına raÄŸmen muhteÅŸem bir ahenk ve senkronizasyon sergiler; insan bedeni de (mikro kâinat) aynı özellikleri taşır. Kâinattaki çok katmanlılık, insanda da çok katmanlılık olarak; kâinattaki parça bütün iliÅŸkisi, insanda da parça bütün iliÅŸkisi olarak ön plana çıkar. Kâinattaki varlığı temsil eden ÅŸeyin ulûhiyet (aÅŸkın, soyut bir ÅŸey) üzerinden yürütülmesi gibi, insan dediÄŸimiz varlığın da özünü temsil eden ÅŸey ruhun kendisidir. Allah katındaki kıymet, deÄŸer ve anlam, insanın ruhla kurduÄŸu iliÅŸkiyle alakalıdır; ruh alındığında geriye kalan sadece bir ceset veya beden kalır, hiçbir karşılığı kalmaz.

Ruhun sır olması ve ilahi nefha oluÅŸu, onun kıymetinin ne kadar yüksek olduÄŸunu gösterir. Ä°nsanın "eÅŸref-i mahlûkat" (yaratılmışların en ÅŸereflisi) veya "ahsen-i takvim" (en güzel biçimde yaratılma) olmasının sırrı da ruhunun bu yüceliÄŸiyle baÄŸlantılıdır.

Ä°çsel Yolculuk ve Sonsuzluk…

Ä°nsan yolculuÄŸu, içe doÄŸru yapılan bir serüvendir ve bu içsel yolculuktan dış dünya da nasibini alır. Ä°ki tür yolculuktan bahsedilir: dışa dönük (kâinata açılma ve sonsuzluÄŸu keÅŸfetme) ve içe dönük (kendi iç sonsuzluÄŸunu keÅŸfetme) . Ä°lginçtir ki, insanların iç sonsuzluÄŸu, dış sonsuzluÄŸu kapsayacak bir özelliÄŸe sahiptir. Ulûhiyet (mutlak kudret), içinin sonsuzluÄŸunu dışın sonsuzluÄŸuna yansıtan bir kuvvettir ve insan da kendi iç sonsuzluÄŸunu kavradığı zaman dış dünyayı biçimlendirmeyi ve ÅŸekillendirmeyi inÅŸa eder.

Ä°nsanın kemalatında (olgunlaÅŸmasında) belirleyici olan düÅŸüncedir; eylemin sınırlılığı varken, düÅŸüncenin sınırsızlığı ve sonsuzluÄŸu mevcuttur. Ruh bedene hâkim olduÄŸunda, kalp aracılığıyla insanın negatif yönlerini terbiye eder, arındırır ve pozitif tarafa, yani takvaya yönlendirerek olgunlaÅŸmaya sevk eder. Ä°nsan olgunlaÅŸtıkça, kalbi ruhun denetiminde geliÅŸtikçe, kendisiyle, dışarısıyla ve Rabbiyle olan iliÅŸkilerinde sürekli bir mükemmellik arayışına doÄŸru ilerler. Bu yolculukta aÅŸamalar ve katmanlar bitmez; çünkü ilahi sonsuzluÄŸu kavramak mümkün deÄŸildir, ancak ilahi sonsuzluÄŸa yakınlaÅŸma çabası içerisinde sonsuz bir gayretin sahibi olmak zorunludur.

Ölüm, sıradan bir ÅŸey olarak görülemez; aksine insanın hakikate doÄŸuÅŸunun zeminidir. Bu ölüm sonrası hakikati doÄŸru bir ÅŸekilde sürdürebilmek ve idrak edebilmek için, yeryüzündeyken o hakikatle kurulacak olan tecrübî bağın önemi çok yüksektir. Ä°nsanın hissiyatının normal duygusal zemini aÅŸarak manevi olanla baÄŸ kurması, ancak ruh üzerinden gerçekleÅŸebilecek bir ÅŸeydir, zira bütün manevi isteklendirme ruhla alakalıdır.

VaroluÅŸun HiyerarÅŸik Katmanları: Piramit Modeli…

Ä°nsan varlığının yapısal katmanları bir piramit metaforuyla açıklanabilir. Bu piramidin en uç noktasında ‘Ruh’ bulunur. Ruh, aynı zamanda ‘Zat’ (kimlik, karakter, ÅŸahsiyet) dediÄŸimiz ÅŸeyi temsil eder. Zat, tam olarak kapsanamaz, anlaşılamaz ve idrak edilemez; en güvenilen insan bile umulmadık bir anda bambaÅŸka bir ÅŸeye dönüÅŸebilir, bu da zatın kapsanamazlığıyla ilgilidir.

Zat’ın bir alt katmanı ‘Åžahsiyet’ veya ‘Hüviyet’tir. Hüviyet, dünyevi kaygıların üstüne çıkmış olmayı, yani bir deÄŸer, erdem ve takva ahlakına sahip olmayı ifade eder. Bu ahlak, kiÅŸinin ÅŸahsiyetini tam olarak temsil eder. Zat, bütün bu sistematiÄŸi yönlendiren, sevk eden ve belirleyen unsurdur.

En alttaki katman ise ‘Enniye’dir (nefs veya benlik). Enniye, yeryüzüyle alakalı olup, dünyaya daha yatkın bir özellik taşır, çünkü buradan beslenir. Sevgi, acı, hüzün gibi dünyevi duygusal boyutlar bu katmanda yer alır.

Ä°nsan, yeryüzü macerasını yaÅŸadığı için ruh, zat, ÅŸahsiyet ve enniye arasındaki iliÅŸkinin mahiyetini uzun bir çaba sonucu, yani içsel veya dikey bir yolculuk gerçekleÅŸtirdiÄŸi zaman öÄŸrenebilir. Maddeden manaya geçerken ki son nokta ve kapı ruhun kendisidir. Ruhla açılan bu kapı sayesinde kiÅŸi diÄŸer manevi taraflarla baÄŸ kurma imkânına sahip olur. Kalp de ruhun mekânıdır.

Görüntünün Ötesindeki Hakikat…

Somut (madde) her zaman deÄŸiÅŸime açıktır. Madde, soyutun en indirgenmiÅŸ biçimidir, yani ruhun azalta, azalta gelinen bir noktasıdır. Bu nedenle somut olana çok fazla güvenmek doÄŸru deÄŸildir.

GördüÄŸümüz her ÅŸey sadece görüntüden ibaret deÄŸildir; her görüntü kendi içindeki hakikati saklayan bir özellik taşır. Asıl olan, görüntünün sakladığı hakikati bulmaya matuf bir bakış, arayış ve iradenin varlığıdır. Bu irade yakalandığında, kalpten ruha doÄŸru bir hamle gerçekleÅŸtirmek mümkün hale gelir. Ruhuyla düÅŸünmeye baÅŸlayan insan, hakikatin özünü kavramaya yönelik bir istidadı kendi içinde taşır ve güçlendirir. Bu güçlenme devam ettikçe, kiÅŸi hakikatin farklı boyutlarda nasıl gerçekleÅŸtiÄŸine dair bir tecrübe sahibi olur.

Allah, hakikati insana açar; ancak bu, bedensel hazların ötesine geçerek ruhsal bir zevk, haz veya ÅŸevke sahip olunduÄŸu zaman gerçekleÅŸir. Ruh, soyut biçimiyle ulûhiyetle (ilahi kudretle) baÄŸ kurabileceÄŸi bir noktanın varlığı ile insanın manevi hayatının neye tekabül ettiÄŸini anlamlandırdığını gösterir. Bu sayede kiÅŸi ulûhiyet ve rububiyet arasındaki farkı kavrayarak, Mutlak Gayb (Zat) dediÄŸimiz o yüce kudrete yakınlaÅŸmak için bir vesile elde edebilir.

Sonuç: Ruhsal Aydınlanma ve Elçilik…

Ä°nsanın eÅŸsiz deÄŸeri, tek bir insanın bütün insanlığı temsil liyakatini keÅŸfedebilecek özelliÄŸe sahip olmasından gelir. Ahlaklı ve düzgün bir insan, doÄŸru insan örneklerini temsil ederek kâinatı aydınlatabilir. Bu nedenle insanı övmek, aslında Allah'ı övmenin ve O'nu tespih etmenin farklı bir biçimi olarak görülmelidir. Zira bu güzelliÄŸi yaratan daha büyük bir güzelliÄŸin varlığına iÅŸaret eder. Ä°nsan bir ayettir; bir insan diÄŸer bir insan için ayettir. Hayvanlar ve doÄŸadaki her ÅŸey insan için birer ayettir.

Kur'an-ı Kerim'de Cebrail Aleyhisselam'dan "ruh" olarak bahsedilmesi, ruhun Allah katındaki önemini göstermesi açısından önemlidir. Cebrail, insanla Allah arasındaki irtibatı saÄŸlayan bir elçidir ve o da ruhtur, insan da... Kur'an da ruhtur, çünkü insanın ruhuna gelmiÅŸ ve insanın kendi ruhuna yolculuk ederken dayanacağı noktadır; bizi ruha götüren bir nur ve beyyinedir. Kendi ruhunu bulmayan bir insanın Rabbini bulması düÅŸünülemez; kalbiyle baÄŸ kurmayan bir insanın ilahi rızayla baÄŸ kurabilmesi mümkün deÄŸildir.

Ruh; kalp, beden ve aklın ötesinde, onların öncülüÄŸünü yapmaya hazır öndeki saftadır; bu üç katmanı aÅŸmadan ruha yönelmek mümkün deÄŸildir. Ruh hakkındaki bilgi kısıtlı ve az olsa da her insanın gayba dair tecrübe sahibi olabilme ve kendi ruhuyla iliÅŸki kurabilme istidadı olduÄŸunu bilmek gerekir. Somuttan soyuta doÄŸru yükselmek, ruhsal kemalata ulaÅŸmanın yoludur. Namazın müminin miracı olması gibi, bu yükseliÅŸ insanın manevi katmanları aÅŸarak ruha kavuÅŸması ve sonsuzluÄŸa temas etmesidir.

Abdulaziz Tantik