Ahmet Mercan: Geçmiş Geleceğin Ustası

GeçmiÅŸe bakmak, tarih anlayışını beraberinde zaman algısını birlikte düÅŸünme çabasını içerir.

Medeniyetleri farklı kılan temel kriterler arasında önemli payı olan tarih algısı, dünya görüÅŸünü de doÄŸrudan etkileyen unsurlar arasında yer alır. Modern dönem kaotik yapısı gereÄŸi, medeniyetlere ait görüÅŸlerin göreceli olarak benzeÅŸme yönünde seyrettiÄŸini söyleyebiliriz.

Müslüman için tüm zamanları denetleyen dönem, Hz. Muhammed’in vahiy aldığı anla, son nefesini verdiÄŸi kesit arasıdır.

Allah’ın (cc) denetiminde akan bir bakıma onaylı zaman dilimi, zengin tecrübe ile imandan amele, kiÅŸiden devlete uzanan birikimi ihtiva eder. Dinin tamamlandığını bildiren ayetle Ä°slâm’ın sabiteleri de tamamlamış oldu. Ä°man ve inkâr açık, anlaşılır halde vahyin denetiminde Hz. Peygamber tarafından icra edildi.

Ä°man bahsi zamana ve koÅŸullara baÄŸlı olmaksızın pergelin sabit ayağı, her ÅŸeyi belirleyen deÄŸer olarak merkeze yerleÅŸmiÅŸ oldu. GeçmiÅŸe ait gibi algılansa da iman, an içinde tazeliÄŸi ve diriliÄŸini akıl ve kalbin çalışma niteliÄŸini belirleme özelliÄŸiyle sürekli tazedir.

Ä°man sabit, hayat esnek...

Toplumsal deÄŸiÅŸim, sürekli yeni imkânlar ve sorunlar taşır. DeÄŸiÅŸim kitlenin algısında kendiliÄŸinde yanıltıcı cazibe yüklüdür. Dolayısıyla her gelenin mihenge vurulma, sınanma durumu hâsıl olur. Burada ilk müracaat edilecek referans iman-eylem bütünlüÄŸü içinde Peygamberli zamandır.

Ä°man ne diyor ve benzer kategori de "Peygamber nasıl bir uygulama gerçekleÅŸtirdi? Sorun halifeler döneminde veya daha sonra da ortaya çıkmış olabilir. Bu durumda alimlerin içtihadı, icma hangi yöntemle çalışmış ve sorun nasıl çözülmüÅŸ diye incelemek zarureti ortaya çıkar."

Sonuç açısından baktığımızda, mimin için geçmiÅŸ zaman önemlidir. Hira Dağı’nda baÅŸlayıp yaÅŸadığımız güne uzayan süreç, pek çok anlama çabasını, zihin emeÄŸini, birikmiÅŸ bir hazine olarak önümüze koyar.

GeçmiÅŸe birikimin üzerinden atfedilen deÄŸer, ulemanın bakış açısınca deÄŸiÅŸkenlik gösterse de yok sayılamaz. Dün dünde kalmış deÄŸildir çünkü. Dün elde edilen zaman üstü, mekân aÅŸan deÄŸerler “dün dündür, bugün bugündür” kalıbında onaylanmaz.

Kur’ân’a, kimi yaklaşımlarca, metinden ibaret konumlama, seküler adreslerle yol alma çabası tehlikeler içerir. GeçmiÅŸi olmayan, yolda bulunmuÅŸ bir metin olarak Kur’ân’ı anlama, salt akıl üzerinden yapıldığında çeÅŸitli problemler kendiliÄŸinden ortaya çıkmış olur.

Ä°lk önce anlamaya duran aklın durumu tartışmaya açıktır. Ä°kincisi naklin tamamen kopukluÄŸu anlama çabası içindeki akıl, yaratıcı yerine düÅŸünme ameliyesine koymayacak mı? GeniÅŸ zaman içinden gelen çabanın reddi, insanın anlama çabasını geçersiz kılıyorsa, kendi gayreti hangi gerekçeye geçerli olacaktır? Hâsılı kelam bizim için geçmiÅŸ, iÅŸi bitmiÅŸ, üzeri mühürlenmiÅŸ dönem deÄŸildir. Yerine göre deÄŸerlendirilmeyi bekleyen fikri ve pratik hazinedir.

Tezat bir anlayış da zamanı dondurarak bu hazinenin üzerinde, uyumayı yeÄŸliyor.

GeçmiÅŸi yok saymanın zıddı olarak tebarüz eden kavrayış, içtihat ve icmayı gerekli görmeyerek, her ÅŸeyin dünde çözülmüÅŸ olduÄŸuna ortaya koymaya çalışırken her yeni açılımı ifsat olarak algılıyor.

DeÄŸiÅŸimi kutsayan mahiyetle deÄŸerlendirmeye giden birinci görüÅŸün aksine, ikinci görüÅŸ de hayatın yürüyen yanını dondurma yönüne gidiyor.

Ä°ki görüÅŸün öncüleri, birbirlerini hurafecilikle ve reformistlikle suçluyor. Bu durumda önemli bir soru daha beliriyor; GeleceÄŸe nasıl bakacağız?

GeçmiÅŸe sıhhatli bakamayanın geleceÄŸi isabetle ele alması, kendiliÄŸinden muhal görünüyor. Ä°slâm dünyasında yaÅŸanmakta olan bu zihni sorunun, güncel hayat üzerinde düÅŸünsel tıkanıklık oluÅŸturduÄŸu bir gerçek.

Dünü mühürleyip yaÅŸayan ekol, yenilenen akışı tanımlamaktan uzak. Ancak karşı olduÄŸu dünyanın ürünlerini kullanmada beis görmüyor. Endüstriyel süreçle birlikte muhteva deÄŸiÅŸirken, kalıba sıkıca sarılıyor. Özellikle Körfez’deki belirgin tutum bu yönde konumlanmış.

Özellikle Avrupa’nın desteklediÄŸi, dünle irtibatı kesmeyi öne koyan ekol, henüz kitle olabilmiÅŸ deÄŸil. Aklın merkeze alınmasından ötürü oluÅŸan ekolün, geçmiÅŸle bağının göreceli olarak farklılık gösterse de tam kopmuÅŸ deÄŸil. Avrupa Ä°slâm’ı olarak planlanan proje Batı’dan destek görüyor. Aydınlanma deÄŸerleriyle barışık, fıkhı otantik kültür olarak alan dışı tutmayı öneren Proje, Ä°slâm’ın Protestan kalıba dökülmüÅŸ, bireysel motivasyon düzeyine yatırım yapıyor.

Batıda oluÅŸan baskılar ve devlet yöneticilerinin öne çıkarıldıkları entegrasyon vurguları düÅŸünüldüÄŸünde, artan sıkışmanın stratejik öncelikle baÅŸlayacak eÄŸilimlerin kalıcı hale gelebileceÄŸi gözden ırak sayılmamalı. Düne kilitlenmiÅŸ ekolün, dünya ölçeÄŸinde ortaya koyduÄŸu/koyacağı eylemler de Avrupa Ä°slâm projesine tersten katkı sunmaya devam etmiÅŸ olacak.

Dün, bugün ve yarın, ne fizik, ne de algı olarak kopuktur. Kesintisiz akış içinde sabiteler ve deÄŸiÅŸenlerin itidal içinde algılanmasının zemini de yaÅŸanan çatışmalarla gittikçe daralıyor.

Siyasi önderliÄŸini kaybeden Ä°slâm dünyası, ulema profilini de yitirdi. Ulusal sınırlarla, mezhep kalıplarıyla kendini ifade eden ulema profilinin kendisi sorun haline geldi.

Alim gelecek sezgisinden, kaygıdan kopuk, iktidarlara endeksli tavır alma, göz ucuyla gücü takip etme alışkanlığından kurtulmuÅŸ deÄŸil.

Ä°ç çatışmalarımızda bile kimden çözüm beklediÄŸimize baktığımızda, halimiz kendini ele veriyor.

Ahmet Mercan

Not: Bu makale, “Ä°nsanı Geri Çağırmak” adlı eserden iktibas edilmiÅŸtir.