Ukrayna'dan Rusya'yı köşeye sıkıştıracak hamle

Rusya'nın Ukranya iÅŸgali bu ülkeye pahalıya mal olacak. ABD ve Avrupa'nın yaptırım kararları karşısında yalnızlaÅŸan Rusya'ya karşı, Uluslararası Mahkemeler de harekete geçiyor.

Rusya-Ukrayna savaşında askeri unsurlar arasında çatışmalar devam ederken Ukrayna, bu süreçte uluslararası mahkemeleri harekete geçirerek, diplomatik kazanımlar elde etmeyi hedefliyor.

Rusya, sözde Donetsk ve Luhansk Halk Cumhuriyetlerinin bağımsızlığını tanıyarak ve bu cumhuriyetlerle ortak savunma antlaÅŸması yaparak Ukrayna topraklarına askeri birliklerini konuÅŸlandırdı.

Birçok devlet Rusya'nın bu eylemlerinin uluslararası hukuka aykırı olduÄŸunu belirtirken, Ukrayna Rusya'nın baÅŸlattığı savaşın hesabını vermesi için uluslararası mahkemeleri harekete geçirdi.

Ukrayna, Rusya'ya karşı Uluslararası Adalet Divanı (UAD) ve Avrupa Ä°nsan Hakları Mahkemesinde (AÄ°HM) davalar açarken, Uluslararası Ceza Mahkemesine (UCM), Ukrayna topraklarında iÅŸlenen suçları soruÅŸturması talebinde bulundu.

- UAD Rusya'dan savaşı derhal durdurmasını istedi

Ukrayna, 27 Åžubat 2022'de BirleÅŸmiÅŸ Milletlere (BM) baÄŸlı yargı organı UAD'ye baÅŸvurarak, "savaşın durdurulması"na hükmetmesini talep etti.

UAD, 16 Mart'ta açıkladığı tedbir kararlarında Rusya'nın "özel askeri operasyon" adı altında Ukrayna topraklarında baÅŸlattığı savaşı derhal sonlandırmasını, ayrıca kendisine baÄŸlı askeri ve düzensiz birliklerin çatışmalara devam etmesine engel olmasını istedi.

Trinity College Dublin'den eski UAD çalışanı Dr. Mike Becker, Divanın "savaÅŸa son verilmesi" kararına iliÅŸkin AA muhabirine yaptığı açıklamada, UAD'nin verdiÄŸi kararları infaz etme yetkisinin bulunmadığını belirtti.

Rusya'nın UAD'nin tedbir kararıyla baÄŸlı olduÄŸunu dile getiren Becker, "Rusya'nın karara uymaması durumunda Divanın elinde üçüncü ülkelerden yardım almak ya da durumu BM Güvenlik Konseyine taşımak seçenekleri bulunuyor." ifadesini kullandı.

Rusya'nın Divanın kararının ardından savaşa son vermesinin makul bir beklenti olmadığını dile getiren Becker, "Ukrayna'nın amacı Divan eliyle Rusya'yı durdurmaktan ziyade, Rusya'nın uluslararası hukuka aykırı eylemlerini tescil ettirme amacı taşıyor." dedi.

Becker'e göre üçüncü bir ülkenin savaşı sona erdirmek için Rusya'ya karşı askeri harekata giriÅŸmesi beklenmezken, Rusya'nın Güvenlik Konseyindeki veto yetkisi, Divanın tedbir kararının uygulanma ihtimalini azaltıyor.

Öte yandan davanın esasına iliÅŸkin kararında Ukrayna lehine olması ihtimalinde bile, UAD'nin genellikle maddi tazminat, kınama, özür ya da eski hale iade gibi yaptırımlara hükmediyor olması UAD'nin kararlarını etkisiz bırakıyor.

Merkezi Lahey'deki UAD, sadece devletler arasında çıkan uyuÅŸmazlıklara iliÅŸkin yargılama yaparken, kararları uyuÅŸmazlığın tarafı devletler için baÄŸlayıcı nitelikte bulunuyor.

- 41 ülke UCM'den Ukrayna'da iÅŸlenen suçları soruÅŸturmasını istedi

Uluslararası Ceza Mahkemesi (UCM), UAD'nin aksine devletler arasındaki uyuÅŸmazlığı deÄŸil, yargı yetkisine sahip olduÄŸu yerde gerçekleÅŸen uluslararası suçlara iliÅŸkin bireyler hakkında yargılama yapıyor.

UCM, soruÅŸturmanın öncelikle failin ülkesi veya ilgili diÄŸer ülkeler tarafından yapılmasını isterken, devletlerin etkili bir soruÅŸturma yapmaması ve suçların cezasız kalması durumunda harekete geçiyor.

Ukrayna, 8 Eylül 2015'te, UCM'ye taraf olmamasına raÄŸmen 21 Kasım 2013'teki "meydan olayları" ve sonrasında iÅŸlenen savaÅŸ suçu ve insanlığa karşı suçların soruÅŸturulması için Mahkemeye kısıtlı yargı yetkisi vermiÅŸti.

UCM Savcılığı, Ukrayna'nın verdiÄŸi yargı yetkisine dayanarak yaptığı ön inceleme neticesinde 11 Aralık 2020'de soruÅŸturma açmak için Mahkemeden soruÅŸturma izni alacağını açıklamıştı.

Aradan geçen bir yıldan fazla süreye raÄŸmen Mahkemeye soruÅŸturma izni baÅŸvurusu yapmayan UCM Savcılığı, Rusya'nın Ukrayna'ya baÅŸlattığı savaÅŸ sebebiyle Mahkemeye taraf olan 41 ülkenin ortak baÅŸvurusuyla, 3 Mart 2022'de Ukrayna'da iÅŸlenen suçlara iliÅŸkin soruÅŸturma baÅŸlatıldığını açıkladı.

UCM Savcılığı, Ukrayna'da iÅŸlenen suçlara iliÅŸkin soruÅŸturmasında topladığı delillere göre vatandaÅŸlık ayrımı gözetmeksizin, Mahkemeden ÅŸüpheliler hakkında yakalama kararı çıkarılmasını talep edebilir.

Ukrayna topraklarında savaÅŸ suçu ve insanlığa karşı suç iÅŸlediÄŸi iddia edilen Rus askerleri ve komutanlarına iliÅŸkin yakalama kararı verilmesi durumunda, kendi kolluk kuvveti bulunmayan UCM, kararlarının infazı için diÄŸer devletlerin kolluk kuvvetlerine, Interpol, EUROPOL ve BM Barış Gücü misyonlarının iÅŸ birliÄŸine ihtiyaç duyuyor.

Roma Statüsü'ne göre, hakkında yakalama kararı bulunan kiÅŸi, devlet baÅŸkanı veya üst düzey devlet veya hükümet görevlisi olsa da dokunulmazlığa sahip deÄŸil.

Fakat Ukrayna'da iÅŸlenen uluslararası suçlara iliÅŸkin üst düzey Rus yetkililer hakkında yakalama kararı verilmesi ihtimalinde, hem Rusya'nın UCM'ye taraf olmaması hem de üst düzey Rus yetkililerin dokunulmazlık sahibi olması sebebiyle UCM'nin yakalama kararlarının infaz edilmesi ihtimali düÅŸük görülüyor.

Leiden Üniversitesinden Profesör Carsten Stahn, UCM'nin Ukrayna olayındaki yargı yetkisine iliÅŸkin AA muhabirine yaptığı açıklamada, "Rusya, Roma Statüsü'ne imza atmasına raÄŸmen UCM'ye taraf olmadı." dedi.

UCM'nin etkisiz kalması sebebiyle, Rusların Ukrayna'da iÅŸlediÄŸi suçların cezalandırılması için özel bir mahkemenin kurulması fikrine deÄŸinen Stahn, "Bu tür bir mahkeme, kararlarını infaz etme, meÅŸruiyet ve dokunulmazlık sorunlarıyla karşı karşıya kalacaktır." deÄŸerlendirmesinde bulundu.

- Benzer bir süreç El BeÅŸir davasında yaÅŸanmıştı

UCM'nin Sudan'ın eski lideri Ömer El BeÅŸir hakkındaki yakalama kararına raÄŸmen, Güney Afrika ve Ürdün, El BeÅŸir'in ülkelerine yaptığı ziyaretler sırasında yakalama kararını uygulamamıştı.

Ürdün ve Güney Afrika, El BeÅŸir'in UCM'ye taraf olmayan bir ülkenin baÅŸkanı olarak dokunulmazlık sahibi olduÄŸu gerekçesiyle yakalama kararını infaz etmemiÅŸti.

UCM, Ürdün ve Güney Afrika'nın El BeÅŸir'i yakalamayarak Roma Statüsü'ne aykırı hareket ettiklerini bildirmiÅŸti.

Ürdün ve Güney Afrika ise UCM'nin, kendilerini Statü'yü ihlal ile uluslararası hukukun temel prensiplerinden olan devlet baÅŸkanının dokunulmazlığı kuralını ihlal arasında seçime zorladığı sebebiyle Mahkemeyi eleÅŸtirmiÅŸti.

- AÄ°HM'nin devletlerarası yargı mekanizması harekete geçirildi

Ukrayna'nın Rusya'ya karşı AÄ°HM'de açtığı 5 ayrı devletler arası davası bulunurken, bunların bazılarında Rusya aleyhine mahkumiyete hükmedildi.

Ukrayna son olarak "Egemen topraklarına karşı askeri saldırı sırasında Rus birlikleri tarafından yapılan büyük insan hakları ihlalleri" nedeniyle 1 Mart 2022'de Rusya'ya karşı ihtiyati tedbir uygulanmasını talep etti.

AÄ°HM'deki Ukrayna-Rusya davalarına iliÅŸkin AA muhabirlerinin sorularını yanıtlayan Ä°stanbul Uluslararası Hukuk Merkezi akademik koordinatörü Abdurrahman Erol, "Bilinenin aksine AÄ°HM yalnızca bireylerin veya tüzel kiÅŸiliklerin devletlere karşı ÅŸikayetlerini deÄŸil, devletlerin birbirleri hakkındaki ÅŸikayetlerini de ele alabiliyor." dedi.

Erol, AÄ°HM'de bu zamana kadar toplam 28 devletler arası dava yer alırken bunların 6 tanesinin Ukrayna-Rusya arasında olduÄŸuna dikkati çekti.

- Rusya'nın Avrupa Konseyinden çıkarılması dava süreçlerinde belirsizliÄŸe yol açıyor

Rusya'nın Avrupa Konseyi üyeliÄŸinden çıkarılması, AÄ°HM'deki dava sürecine nasıl bir etkisi olacağının belirsizliÄŸini koruduÄŸuna deÄŸinen Erol, "Kural olarak mevcut davaların devam etmesi gerekir. Rusya bugün itibarıyla Mahkemeye taraf olmasa da davalar açısından Avrupa Ä°nsan Hakları SözleÅŸmesi'nin ihlal edildiÄŸi tarih esas alınacağı için Rusya aleyhine baÅŸlamış davaların devam etmesi gerekir." ifadesini kullandı.

Erol, "Rusya'nın Konseyden ve dolayısıyla AÄ°HM'den atılmış olması Rusya aleyhine çıkacak kararların infazını güçleÅŸtireceÄŸi bir gerçek." açıklamasında bulundu.

Rusya, 8 Åžubat 1996'dan bu yana tarafı olduÄŸu Avrupa Konseyi ve Avrupa Ä°nsan hakları SözleÅŸmesi'nden çekildiÄŸini, 15 Mart 2022'de BM Genel Sekreteri'ne resmi olarak bildirmiÅŸti.

Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi, Rusya'nın Konseyden kendiliÄŸinden çekilmesine raÄŸmen, 16 Mart'ta toplanarak Rusya'nın üyelikten çıkarılmasına karar vermiÅŸti.

Rusya'nın kendi çekilmiÅŸ olması ihtimalinde 31 Aralık 2022 itibarıyla hüküm doÄŸuracak karar, Bakanlar Komitesinin kararıyla 16 Mart 2022 itibarıyla hüküm doÄŸurmuÅŸ oldu.

.