Bir Şehir Güzellemesi…

Bana “şehir nedir” ya da “şehir kavramı size neyi çağrıştırıyor” diye sorsalar; ‘Binlerce yıllık yaşanmışlıkları; garip bir hüzün içinde sanki bizatihi yaşamışım ve bu yaşanmışlıklarla, binlerce kez ölmüş ve binlerce kez doğmuşum gibi hissederim kendimi.’ Derim.

Hz. İbrahim’i sonsuz çöllere atan ve en kadim şehirlerden Mekke’yi de inşa eden ilk ev; görünüşte aristokrasinin dışladığı minik oğlu ile köle Hz. Hacer’in sürgünü… Esasında bu dünya hayatının geçiciliğini anlatan bir kök salmamayı tercihin hikâyesi… Mekke şehirlerin anası; Allah’ın evi etrafından akan binlerce yıl.

Gök kubbenin altında konuşulmamış hiçbir şeyin kalmadığı bu dünyada, yeni aklı kesenin, bu konuşulmuşlukları, sanki ilk defa konuşuluyormuş gibi keşfetmesi; haykırışlar, şehirlerin meydanlarında çınlarken, erdem rüzgârlarının yokladığı bedenlerde bir karşılık bulamayan fikir, sanat ve edebiyatla küskünlüğe dönüşüyor.

Şehir; farklılıkların farkına varıldığı mekânsal bir varoluştur. Şehre derinliğini, heybetini ve cazibesini, farklılıklarının çeşitliği verir. İnsan, insandan kaynaklanan gerilimden beslenir. İnsanın, kendisini bir insan olarak hissedebildiği gerilimin zirve yaptığı yerlerdir şehirler. Medeniyet dediğimiz yüksek varoluş yansımaları, farklılıkların çeşidinden ve gerilimin yüksekliğinden doğarlar.

           Siyaset şehirlerde yapılır. Siyaset, toplumsal iş bölümü ve kamusal alan rollerinin belirlendiği yani eşitsizliklerin dağıtıldığı zorunlu bir uğraş alanı. Toplumsala getirilen her beşeri eleştiri, karşı bir siyasi niyet ve iradeyi ifade eder. Mevcuda yönelik dünyevi itiraz ve talep kendiliğinden bir siyasi eylemdir. Siyasetin şehirlerde yapılıyor olması, şehirleri çelişki ve çatışmaların yaşandığı “irrasyonel” bir hayat alanına çevirir.

            Roma agorasını inleten genç senatörün nutkunu, bir kaşı havaya kalkık ak saçlı bir bilge şüphe ile dinliyor. “Romalılar, vatandaşlar”…  Güngörmüş, gün geçirmiş bu ak saçlı, genç senatöre belki de acıyordur; gücün ve kudretin zirvesi, aynı zamanda yenilgi ve ihanetin de zirvesidir. Sonlu olmaya, yani zamana ve mekâna mahkûm insanoğlunun bekâ vehimlerinin taçlandığı yerler olan şehirler, zaferin ve ihanetin kurgusallığını anıtsal bir anlatı ile ders almamakta direnen ardıllara sürekli olarak aktarırken, ‘yeni’ bu anıtsal anlatıyı, yeninin uçarlığında ‘etik ve estetik’ bir kaygıya dönüştürüyor. İbn-i Haldun şehirleri ‘çürümenin’ başlangıcı olarak görür. Şehirlerdeki çürüme, doğadaki çürümenin doğallığını yansıtmaz. Dayanılmaz bir eza, çekilmez bir cefadır şehirlerdeki çürümenin zirvesi. Sonsuz çöllerden, uçsuz bucaksız bozkırlardan, kayıp, gizli, gizemli ormanlardan, sarp kayalıklardan akıp gelen ‘asabiyetin’ siyaset bilmeyen ‘saf erdemi’, bir ‘belediye görevlisi’ gibi tarihsel temizliğini yapar.  

             Yıldızlarla konuşarak uyumaya alışık cengâver, başı üstündeki yüksek tavanı yadırgar, kadim bir saray gözdesinin ipeksi dokunuşları ile teskin edilir. Rüzgâr, yatağını çevreleyen tülü havalandırır ve üşür. Soğuk ve sıcak duygusunu bilmeyen bu cengaveri asıl üşüten rüzgâr değil; bedenine yerleşmeye çalışan ve onu çürütecek olan kurdun açmış olduğu ilk deliğin cereyanıdır bu. Eskinin mirası saraylı bir bürokratın, yeni tapu ve kadastro kayıtlarını yaparken kaleminin çıkarttığı hışırtı, kurdun, cengâverin dümdüz beynini, binlerce kıvrıma dönüştürecek ısırıklarının hışırtısına karışır.                 

            Ay, güneş ve yıldızlar, kırsalda doğanın “doğal” bir parçasıyken, şehirlerde lütfedilen bir güzelliğe bürünüyor. Güneşin doğuşu ve batışı bir hüzün, bir neşe, bir umut, bir umutsuzluk sebebi oluyorsa, şehrin sokaklarında koşuşturan ruh halleri ne tarladan dönüyordur ne de ormandan. Ahmet Hamdi Tanpınar “Beş Şehir” adlı eserinde yüksek rakımlı Erzurum’dan ovaya doğru bakarken güneşin batışını şöyle anlatıyor: ‘İlkin dağların etekleri gümüş bir zırha benzeyen bir çizgiyle ovadan ayrıldı. Sonra düştüğü yerde sanki külçelenen bir aydınlık, bendi yıkılmış bir su gibi, bütün ovayı kapladı, toprağın, ekinin rengini sildi. Gözümüzün önünde sadece ışıktan bir göl meydana gelmişti. Bütün ova billûr döşenmiş gibi parlıyordu. Dağlar bu cilâlı satıh üzerinde yüzer gibiydiler. Güneş batacağı yere iyice yaklaşınca, ovanın şurasından burasından kalkan tozlar, bu gölün üstünde altın yelkenler gibi sallanmaya başladılar. Bu bir akşam saati değil, tek bir rengin türlü perdeleri üzerinde toplanan bir masal musikisiydi. Zaten güneş o kadar sakin, o kadar hareketsiz bir halde alçalıyordu ki dikkatimiz ister istemez gözlerimizden ziyade kulaklarımızda toplanmıştı. Hepimizde çok derin, çok esrarlı bir şeyi, eşyanın kendi diliyle yaptığı büyük bir duayı dinler gibi bir hâl vardı. Sonra bu billûr aynanın üstünde, kendi parıltısından daha koyu ışık nehirleri taşmaya başladı. Nihayet güneş iki dağın arasında kaybolacağı zaman, son bir ışık, olduğumuz yere kadar uzandı. Toprak derin derin ürperdi. Ova yavaş yavaş saf gümüşten erimiş altın rengine, ondan da akşam saatlerinin esmerliğine geçti.’

            Mitolojisiz, anlatısız, destansız bir şehir, şehir olamaz. Yüzyıllar öncesinde yaşamış bir caninin varlığı, yüzyıllar sonra bedenleri hâlâ ürpertiyorsa, el ele göz göze son nefeslerini vermiş âşıklara hâlâ ağlanabiliyorsa, toplumsal iyiliği yükselten hikmetli zatlar hâlâ aramızda ve bize doğruyu işaret etmeye devam ediyorlarsa, metruk mekânlar için anlatılan hikâyeler muhtelifse, kendisinden başka kaybedeceği hiçbir şeyi olmayan kahramanların naraları gecenin sessizliğini yırtıyor ve kötülerin yüreğine hâlâ korku salabiliyorsa, orası yaşanmış, yaşanan ve yaşayacak bir şehirdir.

             Marshall Berman, “Katı Olan Her Şey Buharlaşıyor” adlı eserinde birden bire inşa edilen köksüz şehirlerden bahsediyor: ‘Brasilia fikri 1950’lerde ve 1960’lı yılların başlarında doğduğunda ve kentin tasarımı yapıldığında gerçekten de Brezilya halkının umutlarını içinde taşıyordu; özellikle de modernlik arzularını. Bu umutlarla onların gerçekleşmesi arasındaki bu büyük uçurum, Yeraltındaki Adamın öne sürdüklerinin haklılığına kanıt olsa gerek: Modern insan için, bir saray inşa etmek, yaratıcı bir serüven olabilir; ama onun içinde yaşamak zorunda kalmak, yine de bir kâbustur… Brasilia’da en öldürücü olan şeylerin pek çoğu, dünya çapında aydınlanmış planlamacılar ve tasarımcılar arasında ortaya çıkan bir oydaşmadan çıkmadı mı? Ancak 1960’lı ve 19702li yıllarda, dünyanın her yerinde Brasilia’yı önceleyen benzer- yalnızca benim kentlerindekileri ve banliyölerindekileri değil- şehirleri yaratan kuşak o şehirlerde yaşama şansına kavuştuktan sonradır ki, bu modernistlerin yarattığı dünyada ne kadar çok şeyin eksik olduğunu fark etmeye başladı.’     

            Sefahatin ve sefaletin mekânlarıdır şehirler. Açık veya örtük fuhşun yuvalandığı şehirlerde, gündüz bu adi mesleğe sövgüler yağdıran zevat, şehvetin kör atına binince fahişenin işve ve nazına bütün mülkünü feda eder. Emile Zola “Nana” adlı eserinde burnu büyük bir asilzadenin, Nana adlı bir fahişenin uğrunda mülkünü kaybederek nihayetine çamurlara batıp çıkarak gidişini anlatır. Şairin “Acem Mülkünü” feda ettiği kimdir? Sefalete gelince binlerce öykü anlatılır varsıl bulvarların hemen bitimindeki gettolarda. Işıltılı butik tentenesine sığınmış “Kibritçi Kızı” yeni neslin pek tanıdığını sanmıyorum. Londra sokaklarını parselleyen örgütlü dilenciler, zamanında kendilerince bir siyaset yapmışlar. Sendikalizmin ilkel şekli diyebilirsiniz buna.

            Herhangi bir köyde veya kasabada yatay bir ilişkiden başka ne bulunabilir. Herkes herkesin siuletini dahi ezberlediği bu mekânlarda ötekileştirme yoktur. Ötekisi bir yabancıdır sadece uğrayan. Şehirler, herkesin uğradığı ve her uğrayanın da kaybolup gittiği bir mekân; onu bulabilecek onu ayırt edebilecek bir yerli bulmak mümkün olmadığı içindir bu kaybolmalar. İlişkiler dikeydir ve bu dikeylikte kaybolmak kolay ve mümkündür;  sadece gettolara uğramamak şartıyla.

            Şehir denince; bazen uzaklarda oynaşan ışık seli içinde muhayyel bir varlık, bazen üzerimize apansızın abanan bir realite, bazen derin bir iç çekiş, bazen yarım kalmışlık ama tüm halleriyle yaşanmışlık ve bu yaşanmışlıkların biteviye devri aklıma geliyor. Şehir, yaşamış, yaşayan ve yaşayacak olan bütün bir nesli sinesinde barındırıyor. Şehir; doğadan koparttığımız ve keskin bir biçimde ondan ayırarak inşa ettiğimiz faaliyetimizin bütünü ve yapıp ettiklerimizin kadim bir hafızasıdır. Şehirsiz olamıyoruz; çoğu zaman sinesinde olmaktan nefret etmemize, şehre ve şehrin anlattıklarına, devrettiklerine isyankâr olmamıza rağmen…                   

Arif Arcan

İstanbul, 30.04.2012